Jedną z najbardziej istotnych zmian na gruncie prawa cywilnego w 2018 roku były gruntowne zmiany w zakresie przedawnienia roszczeń. Najistotniejszymi zmianami są:
– skrócenie ogólnego terminu przedawnienia do sześciu lat, w tym roszczeń stwierdzonych orzeczeniem sądu;
– zmiana liczenia upływu terminów przedawnienia dwuletnich lub dłuższych, które będą ulegać zakończeniu na koniec roku kalendarzowego;
– wprowadzenie odrębnych reguł dotyczących przedawnienia roszczeń przysługujących przeciwko konsumentom, na mocy których co do zasady upływ terminu przedawnienia roszczeń przysługujących przedsiębiorcom wobec konsumentów powoduje z mocy samego prawa skutek w postaci niemożliwości skutecznego zaspokojenia roszczenia.
Bez zmian pozostały terminy trzyletnie dla roszczeń o świadczenia okresowe oraz roszczeń związanych z działalnością gospodarczą. Pozostawione także zostały dłuższe terminy przedawnienia w przypadku roszczeń o naprawienie szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym oraz o naprawienie szkody wyrządzonej przez produkt niebezpieczny.
Powyższe zmiany mogą powodować trudności w stosowaniu i interpretowaniu zmienionych przepisów w zakresie upływu terminów na koniec roku kalendarzowego. Mogą bowiem powstać wątpliwości co do zastosowania tej regulacji do terminów uregulowanych w innych przepisach niż przepis art. 118 Kodeksu cywilnego.
Problemy interpretacyjne mogą także pojawić się przy stosowaniu wyjątków, w których nie nastąpi przedawnienie w stosunku do konsumentów. W tym zakresie sądy otrzymały niezmiernie szerokie uprawnienia (porównywalne do art. 5 k.c.) do nie uwzględniania upływów terminów przedawnienia z uwagi na względy słuszności. Należy podkreślić, że dotychczasową zasadą przedawnienia i nadal funkcjonującą w stosunku do innych osób niż konsumenci było przysługujące dłużnikowi uprawnienie kształtujące, które ma postać zarzutu peremptoryjnego. Materialnoprawnym skutkiem podniesienia tego zarzutu, w sytuacji gdy termin przedawnienia już upłynął, jest możność odmowy spełnienia świadczenia przez dłużnika. Przedawnione roszczenie nie wygasa, lecz przekształca się w zobowiązanie naturalne, co oznacza, że może być dochodzone przed sądem, ale w przypadku gdy dłużnik podniesie przed sądem zarzut przedawnienia, powództwo zostanie oddalone bez konieczności merytorycznego rozstrzygania sporu. Skutek ten następuje z chwilą skutecznego podniesienia zarzutu przedawnienia po upływie terminu przedawnienia, nie zaś z upływem samego terminu przedawnienia. Zobowiązanie przedawnione nadal istnieje, upływ terminu przedawnienia zatem nie powoduje tak rygorystycznych konsekwencji, jak upływ terminu zawitego, w wyniku którego uprawnienie wygasa z mocy samego prawa. Zatem w przypadku gdy dłużnik zapłaci zobowiązanie przedawnione, nie może domagać się zwrotu dokonanej zapłaty na tej podstawie, że roszczenie jest przedawnione, zapłacił bowiem istniejące zobowiązanie, a jedynie możliwość dochodzenia tego roszczenia na drodze sądowej została ograniczona w skutek upływu czasu. Nowe uregulowanie dotyczące konsumentów ustanawia w termin zawity, którego upływ w nadzwyczajnych okolicznościach może nie być uznany przez sąd.
Tak istotne zmiany dla prawa cywilnego wymagają wprowadzenia precyzyjnych przepisów przejściowych, które pozwolą na jednoznaczne określenie, jakie przepisy (nowe czy dotychczasowe) znajdą zastosowanie w danych stosunkach prawnych. Zgodnie z art. 5 ust. 1 ustawy wprowadzającej zmiany do roszczeń powstałych przed dniem wejścia w życie nowelizacji i w tym dniu jeszcze nieprzedawnionych stosuje się od dnia wejścia w życie nowelizacji (9.07.2018 r.) przepisy Kodeksu cywilnego w nowym brzmieniu. Oznacza to, że do roszczeń, które w chwili wejścia w życie nowelizacji już były przedawnione, stosuje się przepisy dotychczasowe.
Roszczenia, które powstały przed wejściem w życie nowelizacji, a które nie przedawniły się przed tym dniem, oraz nowe roszczenia, powstałe po wejściu w życie nowelizacji, regulowane są już przez nowe przepisy. Jednakże jeżeli zgodnie z nowelizacją termin przedawnienia jest krótszy niż według przepisów dotychczasowych, bieg terminu przedawnienia rozpoczyna się z dniem wejścia w życie nowelizacji. Oznacza to, że termin ten naliczany jest od początku, a rozpoczęcie biegu terminu przedawnienia, które nastąpiło przed wejściem w życie nowelizacji, oraz upływ czasu do tego dnia nie ma znaczenia prawnego i nie jest brany pod uwagę przy obliczaniu terminu przedawnienia. Jeżeli jednak przedawnienie, którego bieg terminu rozpoczął się przed dniem wejścia w życie nowelizacji, nastąpiłoby przy uwzględnieniu dotychczasowego terminu przedawnienia wcześniej, to przedawnienie następuje z upływem tego wcześniejszego terminu.
Od powyższych zasad wprowadzony został wyjątek dla roszczeń przysługujących konsumentom i wobec konsumentów. Takie roszczenia powstałe przed dniem wejścia w życie nowelizacji i w tym dniu jeszcze nieprzedawnione, których terminy przedawnienia są określone w art. 118 i 125 § 1 k.c., stosuje się przepisy Kodeksu cywilnego w brzmieniu dotychczasowym. Oznacza to, że roszczenia te przedawnią się z upływem dziesięciu, a nie sześciu lat, a terminy przedawnienia nie ulegną wydłużeniu do końca roku kalendarzowego (art. 118 zd. 2 k.c.). Natomiast roszczenia przedawnione przysługujące przeciwko konsumentowi, co do których do dnia wejścia w życie nowelizacji nie podniesiono zarzutu przedawnienia, podlegają z tym dniem skutkom przedawnienia określonym w art. 117 § 21 k.c., co oznacza, że sąd będzie stwierdzał z urzędu fakt przedawnienia tych roszczeń. Skutek taki powstanie w przypadku, gdy postepowanie o przedawnione roszczenie jeszcze się toczy albo jeżeli wierzyciel nie wszczął jeszcze postępowania. W tym drugim przypadku sąd uwzględni z urzędu przedawnienie roszczenia, jeżeli powództwo o to roszczenie zostanie wytoczone. Jednakże jeżeli przed wejściem w życie nowelizacji postępowanie w sprawie przedawnionego roszczenia przeciwko konsumentowi zostało prawomocnie zakończone, a konsument nie podniósł zarzutu przedawnienia, przepis ten nie znajdzie zastosowania. W tym bowiem przypadku istnieje w obrocie prawnym prawomocne orzeczenie, na mocy którego powstaje niezależne roszczenie przeciwko konsumentowi, a termin przedawnienia tego roszczenia jest regulowany w odrębnym przepisie art. 125 k.c.